პიტ მონდრიანი Piet Mondrian

ანრი მატისი Henri Matisse

გიორგი კაკაბაძე – გრიგოლ რობაქიძე და ნიკო ფიროსმანი

1916 წლის 10 ივლისს გაზეთ “სახალხო ფურცლის” სურათებიან დამატებაში დაიბეჭდა კარიკატურა. მასზე გამოსახული იყო ფეხშიშველი ნიკო ფიროსმანაშვილი, რომლის გვერდითაც იდგა გრიგოლ რობაქიძე და ეუბნებოდა:
“უნდა ისწავლო ძმობილო! შენს ხანში მყოფს კიდევ ბევრის შექმნა შეუძლია... ორფიულის... ერთი ათი-ოცი წლის შემდეგ კარგი მხატვარი გამოხვალ... აი, მაშინ გაგზავნით ახალგაზრდათა გამოფენაზე...”.
სხვადასხვა წყაროებიდან ვიცით, თუ როგორ გააღიზიანა ამ კარიკატურამ მხატვარი. მან ახლად ჩამოყალიბებულ “ქართველ მხატვართა საზოგადოებსთან” ყველანაირი კავშირი გაწყვიტა. თავისი მეგობრის, მხატვარ გიგო ზაზიაშვილის მეუღლეს კი დაუბარა:
“- ძალოჯან, მაშ გიგოსთან ორ სიტყვას დაგაბარებ. ესე უთხარი: შენ გენაცვალე გიგოჯან, როგორც იმ ხალხს ჩემი სახელი უჩვენე და გადამკიდე, ისე მომაშორე. მაგათი არც ქება-დიდება მინდა და არც არაფერი. გაზეთში გამომიშვეს, გამლანძღეს, კატად გამომხატეს. ბევრს რამეს, დიდ სასახლეებს მპირდებოდნენ... ერთად შევგროვდეთ, ერთად დავსხდეთ და “ზაკონებით” ვხატოთო... მაგრამ როგორც აქამდის მიხნავს და მითესავს, ისე უნდა ვხნა და ვთესო. თავის დღეში ბატონი არა მყოლია და არც მინდა. ძალოჯან, გიგოს შემახვეწე, ჩამომაშოროს ის ხალხი, ჩამომაშოროს, არაფერი მინდა მაგათი”1.
კიდევ ერთი საყურადღებო ცნობაა შემორჩენილი ვასო ჩაჩანიძის მოგონებაში “ვაჟა ფშაველა და ფიროსმანი”, რომელიც როგორც ჩანს უყურადღებოდ დაუტოვებია მაშინდელ ცენზურას. როგორც მონათხრობიდან ირკვევა, ჩაჩანიძეების ოჯახში დაუმშვიდებიათ კარიკატურის გამო შეწუხებული ნიკალა:
“ჩვენ ყველანი ვაიმედებდით, რომ იქნებ გრიგოლ რობაქიძემ ინამუსოს და დაგეხმაროსო”.
მაგრამ ისმის შეკითხვა, რა შუაშია საერთოდ გრიგოლ რობაქიძე?
რა როლი ეკისრება მას ფიროსმანის ბიოგრაფიაში?
მართალია 1922 წლის გაზეთ “ბახტრიონში” გამოქვეყნებულია საყურადღებო ინფორმაცია, რომელიც გვაუწყებს, თითქოს პირველი პუბლიკაცია ფიროსმანზე გრიგოლ რობაქიძეს ეკუთვნოდეს, მაგრამ ეს ინფორმაცია შეკითხვებს ბადებს. რამდენადაც ვიცით, პირველიცა და მეორე პუბლიკაციაც ფიროსმანის შესახებ ილია ზდანევიჩს ეკუთვნის, თუ არაფერს ვიტყვით უფრო ადრინდელ, რუსულ პრესაში გამოქვეყნებულ ნარკვევებზე და მიშელ ლე-დანტიუს მიერ ფრანგულ გაზეთში დაბეჭდილ სტატიაზე.
იქნებ ამ შემთხვევაში სიტყვა “პირველს” სრულიად სხვა მნიშვნელობა აქვს?
გაზეთ “ბახტრიონის” ამავე ნომერში დაბეჭდილია გრიგოლ რობაქიძის წერილი: “ნიკო ფიროსმან”, მაგრამ რობაქიძის ამაზე ადრინდელ წერილს ფიროსმანის მკვლევარებმა ვერ მიაგნეს.
მიუხედავად ამისა ასეთი წერილი არსებობს და იგი 1916 წლის 15 მაისის გაზეთ “კავკაზში” რუსულ ენაზე დაიბეჭდა. მას ხელს აწერს ვინმე გარრი გოლლენდი. ამ ფსევდონიმში ზმის პრინციპის მოშველიებით ადვილად იკითხება რობაქიძის სახელი “გარრი გოლენდი”. ამასთანავე არ შეიძლება არ გაგვახსენდეს, რომ ერთი პერიოდი გრიგოლ რობაქიძე გაზეთ “საქართველოში” გივი გოლენდის ფსევდონიმით ათავსებდა პუბლიკაციებს.

ლევან ჭოღოშვილი – მეფეთა პორტრეტები

მითრიდატე ,

გიორგი ბრწინვალე,

დავით აღმაშენებელი,

ვახტანგ გორგასალი,

ბაგრატ III,

თამარ მეფე.

ფრაგმენტები

ბმული http://artist.to/georgianart

ლევან ჭოღოშვილი–სერიიდან"განადგურებული ქართველი არისტოკრატია"

from the series "Destroyed Nobility",
1970 - 1990
paper, tempera
100 x 70 cm

ბმული: http://artist.to/georgianart

ნუგზარ შატაიძე და თენგიზ მირზაშვილი

თენგიზ მირზაშვილი

თენგიზ მირზაშვილი

გია და თენგიზ მირზაშვილები

ოქტავიო პასი Octavio Paz

ოქტავიო პასი (1914 - 1998) - მექსიკელი პოეტი, ესეისტი, ლიტერატურის კრიტიკოსი, მთარგნელი, ნობელის პრემიის ლაურეატი (1990).

პირველი პოეტური კრებული 1933 წელს გამოსცა, მუშაობდა მასწავლებლად, 1944 წელს ამერიკაში გაემგზავრა, მსახურობდა პარიზში - მექსიკის საელჩოს თანამშრომლად; დაუახლოვდა ანდრე ბრეტონს, ფრანგ სიურეალისტებს, იმოგზაურა ინდოეთსა და იაპონიაში. 1962-68 წლებში იყო მექსიკის ელჩი ინდოეთში, სწავლობდა ბუდიზმის ფილოსოფიასა და რელიგიურ პრაქტიკას; აირჩიეს მეხიკოს უმაღლესი სკოლის პროფესორად, კითხულობდა ლექციებს სტრუქტურულ ანთროპოლოგიაში. 1968 წელს დაითხოვეს დიპლომატიური სამსახურიდან - მეხიკოში, სტუდენტური მანიფესტაციების ჩახშობასთან დაკავშირებით პროტესტის გამოთქმის გამო; 70-იან წლებში ჰარვარდში კითხულობდა ლექციების კურსს XIX-XX საუკუნის ევროპული პოეზიის შესახებ. სიკვდილამდე ორი წლით ადრე სახლი დაეწვა, ცეცხლმა შთანთქა მისი წიგნებისა და ნახატების უმდიდრესი კოლექცია.

გამოცემული ჰქონდა პოეტური კრებულები: "სალამანდრა" - 1962, "დაბრუნება" - 1975, "ცეცხლი ჩვენი არსობისა" - 1989; ესეისტიკა: "მარტოობის ლაბირინთი" - 1950, "ცვლადი დენი" - 1967, "კაცთმოყვარე" - 1979, ავტობიოგრაფიული წიგნი "მარშრუტი" - 1993.

ოქტავიო პასი - ენა და აბსტრაქცია

უკვე მრავალი წელია რაც იმეორებენ, რომ აბსტრაქტულმა ფერწერამ თავის ზღვარს მიაღწია: იგი აღარ განვითარდება. მე ეს მოსაზრება უსამართლოდ მიმაჩნია: დიდი მხატვრული მიმდინარეობები რადიკალიზმით გამოირჩევიან, მუდმივი წინსვლით, ლტოლვით ზღვარს მიღმა, საზღვართ-საზღვართან შესახვედრად. და მაშინ გამოჩნდება ხოლმე ვიღაც, ვინც გადაუსწრებს ყველას, აღმოაჩენს სხვა თავისუფალ სივრცეს და და კვლავ კედელს მიადგება, რომელსაც უნდა გადაახტეს და ისევ ზღვარს მიღმა მიმართოს თავისი სრბოლა. უკან დასახევი გზა აღარ არსებობს. აბსტრაქციონიზმი ახალ აკადემიად იქცა? არა აქვს მნიშვნელობა: ნებისმიერი მოძრაობა სკოლად იქცევა, ნებისმიერი სტილი - "ხერხად". სამწუხაროა, როცა აკადემია ფინალს წარმოადგენს და არა საწყის წერტილს. ბაროკოსა და მანიერიზმის გიგანტები არ უარყოფდნენ თავიანთი წინამორბედების ხელოვნებას: ისინი მის უტრირებას ახდენდნენ, მის მიღმა იხედებოდნენ. იგივე შეიძლება ითქვას სიმბოლისტების პოეზიის შესახებაც: მან არ უარყო რომანტიზმი, მაგრამ სამაგიეროდ რეფლექსია შემატა მას, თვითშემეცნების მომენტი. და პირველი აბსტრაქციონისტების კლასიციზმისა და "აბსტრაქტული ექსპრესიონისტების" რომანტიზმის შემდეგ, შესამჩნევი გახდა მანიერიზმის, აბსტრაქტული ბაროკოს ნაკლებობა.

სინამდვილეში აბსტრაქტული ხელოვნება სტერილურობამდე შეიძლება იმ პრეტენზიის წყალობით მივიდეს, რომლის თანახმადაც იგი იზოლირებულ და თვითკმარ ენას წარმოადგენს. არადა იგი აბსოლუტურად სუბიექტურია - ამ ენას ხომ მხოლოდ და მხოლოდ მხატვარი ქმნის და იყენებს და მას არ გააჩნია ყველა ენისთვის დამახასიათებელი ელემენტი: ანუ არ შეუძლია ყველასთვის გასაგებ ნიშანთა და სიმბოლოთა სისტემად იქცეს. თუკი ყველა თავის ენაზე ლაპარაკობს, გაუგებრობა ისადგურებს, ანუ ენა კვდება; იწყება შიზოფრენიკების დიალოგი. საუკეთესო აბსტრაქციონისტმა მხატვრებმა რაღაც უნივერსალური ენის მაგვარი აღმოაჩინეს, დაუბრუნდნენ ზოგიერთ არქეტიპულ ფორმას, რომლებიც ადამიანური ყოფიერების ზოგად და არქაულ ძირებს ეკუთვნოდა. მაგრამ ენაა კი იგი? ალბათ უფრო წინარე ენა, ან, თუ გნებავთ, მეტაენა. აბსტრაქციონისტ მხატვრებს რაღაც საშუალო გამოსდით ბუტბუტსა და გამოცხადებას შორის. და თუმცა ისინი ვერ იტანენ გაგებას, კავშირს, ხშირად მაინც ამყარებენ კონტაქტს სხვა ადამიანებთან. პოეზიაში კი საპირისპიროდ ხდება: პოეტს სხვა გამოსავალი არ აქვს, მან სიტყვებით უნდა ისარგებლოს - თითოეულ მათგანს კი ყველასთვის გასაგები მნიშვნელობა აქვს - და მათი დახმარებით შექმნას ახალი ენა. ეს სიტყვები ენის, ანუ კომუნიკაციის საშუალების სტატუსითაც, სხვა რამეს აღნიშნავენ: კერძოდ იმას, რომ პოეზია აუცილებლად რაღაც აქამდე არარსებული, გაუგონარი, არგამოთქმული რამაა, ესაა ენა და მისი უარყოფა, ის, რაც "ზღვარს შორდება". აბსტრაქტულ ფერწერას სურდა წმინდა ფერწერული ენა ყოფილიყო, მაგრამ ამით იგი უარყოფდა ყოველი ენისთვის იმთავითვე დამახასიათებელ სისხლთა აღრევას: ისეთ ნიშანთა და ფორმათა გამოყენებას, ვისი მნიშვნელობებიც ყველასათვის საერთო იყო. ანუ, იგი ან ვერ მაღლდება ენამდე, ან სცილდება მის საზღვრებს და ერთ შემთხვევაში დუმილს შობს, მეორეში - კივილს: რისი ნათელი მაგალითებიც მონდრიანი და პოლოკი არიან. ჩვენს წინაშეა ცდა, რომელიც თავის თავში იმავე უარყოფას ატარებს, რასაც თავადვე აფუძნებს. შესაძლოა, სწორედ ამაში მდგომარეობს მისი სიდიადე: მხოლოდ ის, ვინც არ გაურბის თავის წინააღმდეგობრიობას და უკიდურესი გულახდილობით ააშკარავებს მას, გვაჩვენებს თავის ჭეშმარიტ, მუდამ ორპირ, არსებას. და ამ წინააღმდეგობრიობაზე დაყრდნობით, და არა მისი უარყოფით, შეეძლო აბსტრაქტულ ფერწერას დადგენილ საზღვრებს მიღმა წასულიყო - რეალიზებულიყო საკუთარი თავისვე უარყოფით.

თარგმნა

სანდრო სილაბიძემ

ოქტავიო პასი - ბუნება, აბსტრაქცია, დრო

"ბუნების ბაძვიდან - ბუნების ნგრევამდე" - ეს სახელი შეგვეძლო გვეწოდებინა დასავლური ხელოვნების ისტორიისთვის. პიკასო, თანამედროვე მხატვრებს შორის ყველაზე სიცოცხლისუნარიანი შემოქმედი, ალბათ ყველაზე ბრძენიც იყო: თუკი ვერ გავურბივართ ბუნებას - არადა, ამას ცდილობდა პიკასოს ბევრი მიმდევარი და თანამედროვე - ყოველ შემთხვევაში, შეგვიძლია დავამახინჯოთ, დავანგრიოთ მაინც იგი. თუმცა, არსებითად, საუბარია მისი განდიდების ახალ ფორმაზე. არაფერია ბუნებისთვის უფრო სასიამოვნო, ამბობდა სადი, ვიდრე დანაშაული, რომლითაც მის შეურაცხყოფას ვლამობთ. მასში ხომ შენება და ნგრევა ერთ მთლიანობას ქმნიან. რისხვა, სიამოვნება, ავადმყოფობა ან სიკვდილი არანაკლებ საშინელ (ან კომიკურ) სახეს ანიჭებენ ადამიანს, ვიდრე ის სიმახინჯე, დეფორმაციები და სტილიზაციები, რითაც პიკასოს აგზნებული გენია ტკბება.
ბუნებამ არ იცის ისტორია, მაგრამ მის ფორმებში ცხოვრობს წარსულის, აწმყოსა და მომავლის ყველა სტილი. ქაბულის ველზე ამოზიდულ კლდეებში გოთიკური სტილის დაბადება, აყვავება და დაისი დავინახე. ქვებით, წყალმცენარეებით, ქვეწარმავლებითა და მახინჯი მწერებით სავსე მომწვანო ტბორში ერთდროულად ანგკორის ბაიონი (1) და მაქს ერნსტის ეპოქა შევიცანი. ტეოტიუაკანის (2) შენობათა ფორმა და მდებარეობა მეხიკოს ველის ასლია. და იგივე პეიზაჟი შუნგას ფერწერას წინასწარმეტყველებს. მიკროსკოპით აღმოვაჩენ, რომ ზოგიერთ უჯრედში უკვე ჩადებულია ტიბეტური ტანკების ფორმულა. ტელესკოპი კი მაუწყებს, რომ ტამაიო (3) არამხოლოდ პოეტია, არამედ ასტრონომიც. თეთრი ღრუბლები ბერძნებისა და არაბების სიმღერებია. ვუცქერი მოჯადოებულ ვერცხლს - მინისებრი და სადაფისფერი ფენით დაფარულ ობსიდიანის ნატეხს და მონე მახსენდება მთელი თავისი "შთამომავლებით". შეუძლებელია არ აღიარო: ბუნება აბსტრაქციებში უფრო ამოიცნობა, ვიდრე თვალნათლივ გამოსახულებებში.
თანამედროვე, აბსტრაქტულ ფერწერაში ორმა მიმდინარეობამ იჩინა თავი: საფუძველთა ძიებამ (კანდინსკი, მონდრიანი) და ე.წ. ანგლოამერიკული ექსპრესიონისტების (4) ნატურალიზმმა. მოძრაობის ფუძემდებლებს სურდათ ბუნებიდან დაეწყოთ, წმინდა ფორმების სამყარო შეექმნათ ან ყველა ფორმა მათ პირველსაწყისზე დაეყვანათ. ინგლისელები და ამერიკელები არ ეძიებდნენ ბუნებაში შთაგონებას, მათ გადაწყვიტეს ბუნებასავით ემოქმედათ. მათთვის ფერწერა როგორც ჟესტი და აქტი - ორეულია, მეტ-ნაკლებად რიტუალური, ბუნებრივი მოვლენისა. ფერწერა მზის, წყლის, მარილის, ცეცხლის ან დროის საგნებზე ზემოქმედებას ჰგავს. და ფერწერაც, ისევე როგორც ბუნებრივი მოვლენა, გარკვეული სახის შემთხვევითობას წარმოადგენს: მთელ რიგ მოვლენათა მოულოდნელ შეტაკებას. ძალზე ხშირად შესანიშნავ შედეგს ვიღებთ ხოლმე: როცა ნახატები - ცოცხალი მატერიის ფრაგმენტები - თამამი სიშიშვლის ვნებით ანთებულ კოსმოსის ნატეხებს წარმოადგენენ. თუმცა, ასეთი ხელოვნება მთლიანი არაა, როგორც პოლოკის - ასეთ შემოქმედთა შორის ყველაზე ძლიერის - მაგალითი გვიჩვენებს. მის დიდ ტილოებს არც დასაწყისი აქვს და არც დასასრული, ამიტომაც მათი ზომებისა და ენერგიის მიუხედავად, ისინი გიგანტურ ნატეხებს წარმოადგენენ და არა დასრულებულ სამყაროებს. ასეთი ფერწერა არ აკმაყოფილებს მთლიანობისკენ ჩვენს ლტოლვას - დიდი ხელოვნების უმთავრეს თვისებას. ეს მხოლოდ ფრაგმენტებია, მხოლოდ ბუტბუტი: უდიდესი სურვილი რაღაცის გამოთქმისა, მაგრამ ჯერ კიდევ არასრულფასოვანი მეტყველება.
აბსტრაქტული ფერწერა, იდეალისტური ან ნატურალისტური - ზედროითი ხელოვნებაა. ყოველგვარი არსისმიერისთვის ან ბუნებისთვის უცხოა ადამიანური ქრონოლოგია: ბუნების ელემენტებმა არ იციან თარიღები, ისევე როგორც იდეებმა. მე თანამედროვე ხელოვნების სხვა მიმდინარეობას ვამჯობინებ - იმას, რომელიც ცდილობს სწორედ ცვალებადობაში მოიხელთოს საზრისი. ეს დროითი ხელოვნება - საგნობრივი გამოსახვა, დამახინჯება, მეტამორფოზაა: მარაოს ერთ კიდეზე პიკასოა, მეორეზე კი - კლეე. ცენტრში - დიუშანი და დიდი სიურეალისტები. ჯერ არავის უსაუბრია აქამდე დროით და ზედროით ხელოვნებას შორის უხილავ დაპირისპირებაზე. პირიქით, მუდამ აბსტრაქციასა და საგნობრივ გამოსახულებას შორის მიდიოდა კამათი. იდეალისტურ აბსტრაქტულ ხელოვნებას უნდა ვუმადლოდეთ საუკუნის დასაწყისის ყველაზე თანამედროვე და სუფთა ქმნილებების არსებობას. არანაირი აუცილებლობა არაა შევეხოთ მას, ან გავიმეოროთ - ნატურალიზმმა და ექსპრესიონიზმმა დაძაბული და ძლიერი, მაგრამ ჰიბრიდული ნაწარმოებები მოგვცა. ჰიბრიდულობა - ბუნებრივი მოვლენისა (წმინდა ობიექტურობა) და ადამიანის ჟესტის (სუბიექტურობა, წინასწარგანზრახულობა) დაპირისპირების შედეგია. სხვაგვარადაც შეგვიძლია ვთქვათ: ამ ფერწერაში ერთმანეთს ერევა, მაგრამ არ ერწყმის, ორი განსხვავებული რეალობა - სურათის ცოცხალი მატერია (ენერგია და ინერცია) და მხატვრის რომანტიკული სუბიექტივიზმი. გმირული, მაგრამ ამავე დროს თეატრალური ფერწერა: გმირული საქციელი და წარმოდგენა. თავის მხრივ, დროითი ხელოვნებაც წამის გამყარებაა, რომელიც თავისი ალით აიტაცებს გარეგნულ სახეს და დაწვავს მას. დროითი ხელოვნება რეალობას აღწერს მაშინაც, როცა ანაწევრებს მას, როგორც ეს პიკასოსთან ხდება. გარეგნულია არამხოლოდ ის, რასაც ჩვენ ვხედავთ. ბრეტონი "შინაგან მოდელზე" საუბრობს და ამით გვახსენებს აჩრდილებს, რომლებითაც დასახლებულია ჩვენი ღამეები, იდუმალ ხატებას, რისი მეშვეობითაც სამყაროს "სხვაგვარობა" ვლინდება. ჯაკომეტიმ თქვა, რომ მხოლოდ ერთ რამეს ისურვებდა: ოდესმე დაეხატა ან გამოექანდაკებინა რეალური სახე.
ბრაკი არ ეძებს საგნის არსს: საგანი მასთან დროის გამჭვირვალე ნაკადში ერთვება. კირიკოს უკაცური საათები. კლეეს ხაზები, ფერები, ისრები და წრეები: მოძრაობისა და მეტამორფოზის პოემა. გარეგნული - სამყაროს შიფრია, ყოფიერების შიფრი. ასევეა ნაიარევი, დროის მიერ მიყენებული ჭრილობა: ეს წამია და წამები. ესაა ნიშანი, რომელიც მხოლოდ მიანიშნებს საგანზე, მაგრამ არასდროს არ ეხება მითითებულ და სასურველ საგანს.
მთავარია საზრისის, არსის ძიება, ან მათი ნგრევა (რაც ერთი და იგივეა: ჩვენ ვერსად გავექცევით საზრისს). ჩვენი დროის ერთადერთი უმნიშვნელო ხელოვნება რეალიზმია და არა იმდენად უფერულობის გამო, არამედ იმიტომ, რომ ცდილობს ბუნებრივი და სოციალური რეალობა აღწეროს, რეალობა, რომელმაც დაკარგა თავისი საზრისი. დროითი ხელოვნება საკუთარ თავს უპირისპირებს საზრისის ამ დაკარგვას და ამიტომაც, ძირითადად წარმოსახვის ხელოვნებად იქცევა. ამ თვალსაზრისით დადაიზმი ნიმუში იყო (და მართლაც შეუდარებელი ნიმუში, მიუხედავად იმისა, რომ იგი ცდილობდა კომერციული მიზნებით გამეორებულიყო ნიუ-იორკში): დადაისტური ხელოვნება არამხოლოდ უ-მნიშვნელობისა და უშინაარსობის პირისრპირ დადგა, არამედ უ-მნიშვნელობიდან ინტელექტუალური მსხვრევის ყველაზე ეფექტური ინსტრუმენტი შექმნა. სიურეალიზმი მნიშვნელობას წამის ვნებიან მაგნეტიზმში ეძებდა: სიყვარულსა და შთაგონებაში. აქ გადამწყვეტი იქნება სიტყვა "შეტაკება". რა დარჩა ყველაფერ ამიდან? რამდენიმე სურათი და ლექსი: ცოცხალი დროის მტევანი. ეს სრულიად საკმარისია. საზრისი ხომ მაინც სხვაგანაა, სადღაც იქ, მიღმა.
დროითი ხელოვნება გარეგნულ ხატსა და მის ნგრევას შორის მერყეობს, მნიშვნელობასა და უ-მნიშვნელობას შორის. მაგრამ ჩვენ ერთიან ხელოვნებას ვესწრფით. არა ტოტალურ, როგორც რომანტიკოსებს სურდათ, არამედ ტოტალობის ხელოვნებას. გვაქვს კი დღეს ასეთი რამ?

თარგმნა
მალხაზ ხარბედიამ

(1) ბაიონი - ტაძარი, ანგკორის ერთ-ერთი ცენტრალური ნაგებობა; ტაძრების, სასახლეების, წყალსაცავებისა და არხების გრანდიოზული კომპლექსის ნაწილი ქ.სიემ-რეაპას (კამბოჯა) მახლობლად.
(2) ქალაქი, ცენტრალური მექსიკის ერთ-ერთი უმნიშვნელოვანესი კოლუმბამდელი ცივილიზაცია, ჩამოყალიბდა ჩვ.წ. I ათასწლეულში.
(3) რუფინო ტამაიო (დაბ.1900) - მექსიკელი ფერმწერი. (4) მე არ მომწონს ტერმინი "ექსპრესიონიზმი" აბსტრაქტუულ ფერწერასთან მიმართებაში; აბსტრაქციასა და ექსპრესიონიზმს შორის წინააღმდეგობაა. ასევე შეცდომაში შევყავართ ცნებას "აბსტრაქტული ფერწერა". უკვე ბენჟამენ პერე აღნიშნავდა, რომ ხელოვნება ყოველთვის კონკრეტულია და თავისებურებებით ხასიათდება (ავტორის შენიშვნა).